مقدمه:در دوران سالمندی تغییراتی به طور طبیعی در بدن ایجاد می شودکه اجتناب ناپذیر است اما طبق تحقیقات به عمل آمده برخی عوامل می توانند سالمندی را به تاخیر بیندازند و یا از شدت تغییرات بکاهند.
مراقبت تغذیه ای سالمندان( 60 سال و بالاتر)
مهمترین توصیه تغذیه ای برای این سنین، تهیه غذاهای ساده و کم حجم است به شكلی که تمامی نیازهای فرد به مواد مغذی تامین گردد و در عین حال متناسب با فرهنگ مصرف او باشد. انتخاب نوع غذا در برنامه غذایی روزانه از اهمیت خاصی برخوردار است .نكته اساسی در برنامه غذایی سالمندان، مصرف مواد غذایی کم چربی و کم کلسترول (مانند شیر ولبنیات کم چرب، کاهش مصرف روغن، کره، خامه و...) ، کم نمک و پر فیبر است.
نیازهای تغذیه ای خاص سالمندان
- درافراد مسن مصرف روزانه حداقل 8 لیوان مایعات ترجیحاً آب برای پیشگیری از یبوست و کم آبی بدن توصیه می گردد.
- مصرف چربی ها باید در رژیم غذایی سالمندان محدود شود
- از آنجا که در سالمندان نیاز به انرژی کاهش می یابد، پروتئین مورد نیاز بدن باید از منابع با کیفیت بالا مانند گوشت های کم چربی، مرغ، ماهی، سفیده تخم مرغ، فرآورده های لبنی بدون چربی یا کم چربی تامین شود. غلات و حبوبات نیز از منابع گیاهی پروتئین هستند که ا گر با هم مصرف شوند تمامی اسیدهای امینه ضروری مورد نیاز بدن را تامین می کنند.
- جذب کلسیم و ویتامین D بدن با افزایش سن کاهش می یابد بنابراین نیاز بدن به مصرف منابع غنی کلسیم (مانند شیر و لبنیات) و ویتامین D افزایش می یابد. بر این اساس توصیه می شود همه بالغین بالای 60 سال حداقل 3 واحد از گروه شیر و لبنیات روزانه مصرف کنند. برای تامین ویتامین D نیز ماهانه یک عدد مكمل 50 هزار واحدی مصرف کنند.
- با افزایش سن توانایی جذب ویتامین B12 بدن کاهش می یابد. مصرف مقدار مناسبی از گوشت قرمز، ماهی، شیر و تخم مرغ) به عنوان منابع ویتامین B12 با در نظر گرفتن ملاحظات سلامتی و بیماری های زمینه ای فرد مورد تا کید قرار می گیرد.
- کمبود ویتامین B6 به علل مختلف در سالمندان شایع است زیرا با بالا رفتن سن متابولیسم این ویتامین افزایش و جذب آن کاهش می یابد. از طرف دیگر در سالمندان به علت مصرف نا کافی گوشت دریافت این ویتامین کاهش می یابد. توصیه می شود بطور منظم منابع غنی این ویتامین از جمله انواع گوشت، جگر، شیر، تخم مرغ، حبوبات و غلات پوست نگرفته مصرف شود.
- مصرف منابع غذایی حاوی روی در سالمندان پایین است. بعلاوه ممكن است افراد مسن جذب روی کمتری نسبت به افراد جوان تر داشته باشند. جگر، گوشت، شیر، حبوبات و گندم از منابع غنی روی می باشند. برخی از علائم کمبود روی شبیه علائمی است که بطور طبیعی همزمان با سالمندی بروز می کند مانند کاهش حس چشایی و انواع درماتیت ها. ا گر این علائم با کمبود روی همراه باشند علت اصلی علائم فوق ناشناخته باقی می ماند.
سوء تغذیه در سالمندان
سالمندان لاغر
اگرچه بیشترین مشكل تغذیه ای در سنین جوانی و میانسالی چاقی است اما در افراد سالمند مشكل اصلی کاهش وزن و لاغری می باشد .مطالعات نشان داده است رژیم غذایی نا کافی، شاخص توده بدنی پایین، کم شدن دور بازو و کاهش آلبومین سرم با شكستگی لگن ارتباط دارد. کاهش وزن حتی هنگامی که به صورت خود خواسته انجام شود احتمال شكستگی لگن را افزایش می دهد .کم وزنی یا نمایه توده بدنی کمتر از 21 خطر عفونت، مرگ و میر، لوله گذاری های مكرر در مواقع ضروری و افت کارآیی را در سالمندان افزایش می دهد. البته BMI پایین می تواند از سوخت و ساز بالا و یا پایین در بدن ناشی شود.سوء تغذیه در سالمندان ، اثرات سوء بی شماری دارد که عبارتند از زخم های فشاری، عفونت ،شكستگی لگن، ناهنجاری های شناختی، کم خونی، ضعف عضلانی، خستگی، ادم و مرگ و میر .علاوه بر آن سوء تغذیه سبب تضعیف سیستم ایمنی و کاهش پاسخ های ایمنی به عفونت ها می شود.
سالمندان چاق یا دارای اضافه وزن
جمعیت افراد مسن دارای اضافه وزن و چاقی طی سال های گذشته در ایران و جهان روند افزایشی داشته که مشكلاتی برای سلامت این افراد به همراه دارد. چاقی به صورت مستقیم و غیرمستقیم در ایجاد بسیاری از بیماری ها نقش دارد مانند: فشار خون بالا، سخت شدن جدار رگ ها، بیماری های کبدی، سنگ کیسه صفرا، آرتروز، اختلالات تنفسی بویژه در زمان خواب، نقرس، چربی بالای خون و... ،علل چاقی سالمندان می تواند ناشی از بی تحرکی در دوران بازنشستگی یا قرنطینه دوران شیوع کرونا، استرس ها و افسردگی های دوران سالمندی، مصرف بعضی داروها مانند کورتونها و داروهای ضد افسردگی، اختلال تغذیه ای ناشی از دریافت بیشتر انرژی و کمی فعالیت باشد.
مداخلات آموزشی برای اصلاح تغذیه سالمند
توصیه های کلی برای سالمندان مبتلا به سوء تغذیه:
-
- افزایش انرژی دریافتی
- جگر، انواع گوشت، انواع حبوبات مثل عدس، نخود سبز، نان سبوس دار مانند نان جو و سنگک، شیر و لبنیات در رژیم غذایی فرد سالمند گنجانده شود.
- مصرف حداقل سه میان وعده غنی از پروتئین و انرژی مانند تخم مر غ آب پز سفت، نان، خرما، میوه های تازه، خشک و پخته، انواع مغزها مثل بادام، گردو، فندق، لبنیات مثل شیر، ماست، پنیر، کشک، بستنی، حبوبات مثل عدس و...، شیربرنج و فرنی؛
- استفاده از انواع طعم دهنده ها مانند آبلیمو، ادویه، چاشنی و ... برای افزایش اشتهای سالمند
- مصرف روغن های مایع نباتی مانند روغن زیتون همراه سالاد، سبزی و غذا(روزانه یک قاشق سوپ خوری روغن زیتون یا کانولا مصرف شود)
- رعایت تنوع غذایی در برنامه غذایی روزانه (استفاده از پنج گروه غذایی شامل:گوشت و حبوبات و تخم مرغ و مغزها، شیر و لبنیات،میوه، سبزیجات و نان و غلات در برنامه غذایی روزانه)
- استفاده بیشتر از گروه نان و غلات مثل انواع نان سبوس دار و سنتی، برنج و ماکارونی و سیب زمینی به همراه مواد پروتئینی
- توجه بیشتر به وعده صبحانه، استفاده از مواد مقوي و مغذي مثل گردو و پنير در صبحانه
- مصرف غلات سبوس دار و کاهش مصرف کربوهیدرات های ساده
- استفاده از جوانه ها، غلات و حبوبات در سالاد و آش و سوپ و خوراک
- مصرف چند لیوان آب میوه به جای آب معمولی به خصوص بعد از غذا به طور روزانه
- مصرف روزانه مقدار مناسب و لازم از انواع لبنیات توصیه می شود.
- روزانه 8-6 لیوان مایعات (آب، شیر، چای، دوغ، آب میوه طبیعی و...)بنوشند.
- روزانه به طور مرتب 2 تا 4 سهم میوه و 3 تا 5 سهم سبزی مصرف کنند. در صورت وجودمشكلات گوارشی و دندانی به صورت پخته مصرف شوند.
- میزان میوه و سبزی مصرفی نباید در حدی باشد که سبب کاهش اشتها و یا مشكلات گوارشی شود. همچنین در این گروه از سالمندان به خصوص در صورت وجود مشكلات دندانی و گوارشی بهتر است سبزی ها به شكل پخته همراه با کمی روغن زیتون و یا انواع پنیر برای هضم راحت تر و انرژی بیشتر و میوه ها به شكل کمپوت مصرف شود .
- استفاده از غذاهایی که تهیه آنها آسان است مانند فرنی، ماست و خیار حاوی کشمش و گردو و شیربرنج، پوره تخم مرغ و سیب زمینی و شله زرد برای تكمیل انرژی دریافتی توصیه می شود.
- استفاده از غذاها و نوشیدنی های غنی شده با انواع ویتامین ها و املاح(شیر و دوغ غنی شده با ویتامین D )توصیه می شود.
رفتار درمانی
- برای افزایش اشتها در سالمندان لاغر غذا در بشقاب بزرگترکشیده شود و از سبزی های رنگی (هویج، گوجه فرنگی، فلفل دلمه ای و...) در غذا استفاده شود.
- میل کردن غذا در جمع دوستان، اقوام یا خانواده
- میل نکردن آب قبل از غذا و یا همراه آن
- افزایش تعداد وعده های غذایی و کاهش حجم غذا در هر وعده
- غذا خوردن در محیط آرام و شاد
توصیه های کلی برای سالمندان دارای اضافه وزن یا چاق:
- مصرف غذاهای آب پز و تنوری به جای غذاهای سرخ شده و پر چرب
- کاهش انرژی دریافتی
- کاهش مصرف مواد غذایی کنسرو شده مانند همبرگر، سوسیس و کالباس
- ترجیحاً مصرف میوه به جای آب میوه
- استفاده از نان سبوس دار به جای برنج و ماکارونی و استفاده متعادل از غذاهای نشاسته ای
- اجتناب از مصرف نوشابه های گاز دار شیرین(حتی رژیمی)
- مصرف شیر و لبنیات کم چرب
- استفاده از ماهی و مرغ بدون پوست به جای گوشت قرمز و اجتناب از مصرف گوشت های احشایی (دل، قلوه، کله پاچه)
- محدود کردن مصرف زرده تخم مرغ (حداکثر سه عدد در هفته )
- اجتناب از مصرف غذاهاي پرانرژي حاوي مقادير زياد چربي وكربوهيدرات مثل سس مايونز، انواع شيريني ها و شكلات
- استفاده از میوه و سبزیجات در میان وعده ها
- استفاده از روغن مایع به جای روغن جامد
- مصرف انواع سالاد بدون سس ترجیحاً قبل از غذا يا همراه غذا و استفاده از آب نارنج، سرکه و آبلیمو به جای سس
رفتار درمانی
- کاهش در سرعت غذا خوردن و افزایش مدت جویدن غذا
- نوشيدن حداقل يك ليوان آب قبل از غذا و کشیدن غذا در ظرف کوچک تر
- خریداری نکردن مواد غذایی چاق کننده مثل چیپس، شیرینی و نوشابه های گاز دار شیرین (حتی رژیمی)
- شرکت در کلاس های ورزش
منبع : بسته آموزشی تغذیه در برنامه تحول سلامت در حوزه بهداشت، بسته خدمتی سالمندان ویژه غیرپزشک
تهیه و تنظیم: واحد سلامت خانواده و جمعیت شبکه بهداشت و درمان شهرستان مبارکه- هفته گرامیداشت سلامت سالمندان 1402